चीनच्या शत्रूला दिले ब्रह्मोस, अमेरिकेला दिले बोईंगचे पार्ट्स, समजून घ्या संरक्षण क्षेत्रात भारत कसा ‘आत्मनिर्भर’ होत आहे

गेल्या दशकात, जागतिक शस्त्र उद्योगात भारत झपाट्याने आपले अस्तित्व प्रस्थापित करत आहे. या 10 वर्षांत भारताच्या संरक्षण निर्यातीत 30 पट वाढ झाली आहे. एकेकाळी इतर देशांकडून शस्त्रास्त्रे विकत घेणारा भारत आज इतका ‘आत्मनिर्भर’ झाला आहे की, तो आता 90 देशांना संरक्षण उत्पादने विकत आहे. स्टॉकहोम इंटरनॅशनल पीस रिसर्च इन्स्टिट्यूट (SIPRI) ने 2019 मध्ये आपल्या अहवालात प्रथमच भारताला जगातील टॉप 25 शस्त्रास्त्र निर्यातदार देशांच्या यादीत स्थान दिले आहे. या यादीत भारत 23 व्या क्रमांकावर आहे. मात्र संरक्षण क्षेत्रात नवीन उंची गाठण्यासाठी देश सज्ज झाला आहे. भारताने 2025 पर्यंत 35,000 कोटी रुपयांच्या संरक्षण निर्यातीचे लक्ष्य ठेवले आहे.

गेल्या 10 वर्षांत भारताची संरक्षण निर्यात 30 पटीने कशी वाढली ते समजून घेऊया? भारत कोणती संरक्षण उत्पादने विकतो? आमच्या शस्त्रास्त्रांचा सर्वात मोठा खरेदीदार कोण आहे? सर्वात मोठे शस्त्रास्त्र उत्पादक रशिया आणि अमेरिका देखील भारतामध्ये स्वारस्य का दाखवत आहेत…

2023-24 मध्ये भारतात 1.27 लाख कोटी रुपयांची शस्त्रे बनवली जातील
PIB अहवालानुसार, 2023-24 मध्ये सरकारी आणि खाजगी कंपन्यांनी मिळून भारतात 1.27 लाख कोटी रुपयांपेक्षा जास्त किमतीची स्वदेशी शस्त्रे बनवली आहेत. यापैकी 21,083 कोटी रुपयांची शस्त्रे एका वर्षात विकली गेली आहेत. 2022-23 मध्ये भारताने 15,920 कोटी रुपयांच्या शस्त्रास्त्रांची विक्री केली होती. 2023-24 मध्ये ते 32.5% पर्यंत वाढले आहे. शस्त्रास्त्र निर्यातीत देशातील खाजगी कंपन्यांचे योगदान ६०% आहे, तर सरकारी कंपन्यांचे योगदान ४०% आहे.

इस्रायल आणि इराणमधील वाढत्या तणावाच्या पार्श्वभूमीवर या तीन देशांनी आपली हवाई हद्द बंद केली आहे

2016-17 पासून आतापर्यंत संरक्षण क्षेत्रात किती वाढ झाली आहे?

(डेटा 1 एप्रिल 2024 पर्यंतचा आहे)

भारताची संरक्षण निर्यात इतकी का वाढली?
या प्रश्नाचे सोपे उत्तर आहे युद्ध. 24 फेब्रुवारी 2022 पासून रशिया आणि युक्रेनमध्ये युद्ध सुरू आहे. तर इस्रायल आणि पॅलेस्टिनी संघटना हमास 7 ऑक्टोबर 2023 पासून युद्ध लढत आहेत. या भू-राजकीय तणावामुळे छोट्या देशांनाही आपल्या सीमा सुरक्षित करण्यासाठी शस्त्रांची गरज भासू लागली आहे. आज छोट्या देशांनाही आपली लष्करी शक्ती मजबूत करायची आहे. दोन्ही युद्धांमुळे जागतिक पुरवठा साखळीवर परिणाम झाला आहे. त्यामुळे हे देश नवीन निर्यातदारांच्या शोधात आहेत. भारत या निर्यातदारांपैकी एक आहे.

भारताने स्वतःचा ‘आयर्न डोम’ बनवला
भारताने 14 ऑक्टोबर रोजी राजस्थानमधील पोखरण येथे स्वनिर्मित ‘आयर्न डोम’ची यशस्वी चाचणी केली. ही चौथ्या पिढीतील शॉर्ट रेंज एअर डिफेन्स सिस्टम आहे. हे संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्था (DRDO) ने तयार केले आहे. याला भारताचा आकाशातील स्वदेशी संरक्षकही म्हणता येईल. तांत्रिक भाषेत याला व्हेरी शॉर्ट रेंज एअर डिफेन्स सिस्टम किंवा व्हीएसओआरएडीएस म्हणतात. सामान्य भाषेत याला शोल्डर फायर्ड अँटी एअरक्राफ्ट मिसाइल असेही म्हणता येईल.

भारताने कोणत्या देशाला काय विकले?
-19 एप्रिल 2024 रोजी आपल्या देशाने दक्षिण चीन समुद्रात चीनचा शत्रू फिलिपाईन्सला ब्रह्मोस सुपरसॉनिक क्रूझ क्षेपणास्त्र विकले. जानेवारी 2022 मध्ये फिलीपिन्सने भारतासोबत ब्रह्मोस क्षेपणास्त्रासाठी $375 दशलक्ष किमतीचा करार केला.
-10 मे 2024 रोजी ‘लाइव्ह मिंट’ने आपल्या अहवालात दावा केला आहे की, गेल्या 6 ते 8 महिन्यांत रशियाने भारताकडून 33 हजार कोटी रुपयांचा दारूगोळा आणि इतर संरक्षण संबंधित वस्तू खरेदी केल्या आहेत.
-भारताने म्यानमारला अनेक क्षेपणास्त्रांची निर्यात केली आहे. SIPRI नुसार, म्यानमार हा 2000 ते 2023 दरम्यान भारताकडून सर्वाधिक शस्त्रास्त्रे खरेदी करणारा देश आहे. भारतातून म्यानमारमध्ये सर्वाधिक 31% शस्त्रे निर्यात केली जातात.
-या वर्षी जुलैमध्ये भारताने प्रथमच दुसऱ्या देशात स्नायपर रायफल्सची निर्यात केली. बेंगळुरू स्थित फर्म ‘एसएसएस डिफेन्स’ ला भारताच्या मित्र देशाकडून सुमारे 400 कोटी रुपयांची ऑर्डर मिळाली होती.
– ही ऑर्डर 338 लापुआ मॅग्नम कॅलिबर स्निपर रायफलसाठी देण्यात आली आहे. 338 लापुआ मॅग्नम कॅलिबर स्निपर रायफल ही जगातील सर्वात अचूक आणि विश्वासार्ह स्निपर रायफल आहे. भारतासह 30 देशांचे सैन्य या रायफलचा वापर करतात.

-SIPRI नुसार, गेल्या वर्षी भारताने ऑस्ट्रेलिया, जपान, इस्रायल आणि ब्राझीलसह 34 देशांना बुलेटप्रूफ जॅकेटची विक्री केली.
– UAE, इजिप्त, इंडोनेशिया आणि थायलंडसह 10 देशांनी भारताकडून 5.56 मिमी ते 155 मिमी दरम्यान दारुगोळा खरेदी केला आहे.
त्याचबरोबर अमेरिका, ब्रिटन आणि फ्रान्ससारख्या देशांनी शस्त्रांमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या छोट्या इलेक्ट्रॉनिक वस्तूंची खरेदी केली आहे. भारत मॉरिशस, सेशेल्स आणि मालदीवमध्ये स्वायत्त जलद इंटरसेप्टर बोटींची निर्यात करतो.
-गेल्या चार वर्षांत आर्मेनियाने भारतासोबत अनेक संरक्षण करार केले आहेत. या सौद्यांमध्ये क्षेपणास्त्रे, तोफगोळे, रॉकेट यंत्रणा, शस्त्र शोधण्याचे रडार, बुलेट प्रूफ जॅकेट आणि नाईट व्हिजन उपकरणांचा समावेश आहे. आकाश हवाई संरक्षण क्षेपणास्त्र प्रणाली खरेदी करणारा आर्मेनिया हा पहिला देश ठरला आहे.

भारताने स्वतःचा ‘आयर्न डोम’ बनवला, त्याची पोखरणमध्ये चाचणी केली;

भारत अमेरिकेला काय विकतोय?
भारत सध्या थेट अमेरिकेला शस्त्रे विकत नाही, पण उपप्रणाली आणि शस्त्रांचे भाग नक्कीच विकत आहे. अमेरिका आपल्या गरजेपैकी ५०% भारताकडून खरेदी करते. यामध्ये बोईंग आणि लॉकहीड मार्टिनसारख्या आघाडीच्या जागतिक संरक्षण कंपन्यांचा समावेश आहे. या कंपन्या त्यांच्या जागतिक पुरवठा साखळी नेटवर्कद्वारे तसेच ऑफसेट वचनबद्धतेनुसार भारताकडून विमान आणि हेलिकॉप्टरसाठी मुख्य भाग, पंख आणि इतर भाग खरेदी करतात. बोइंगचा टाटासोबत संयुक्त उपक्रम आहे. Tata Boeing Aerospace Limited (TBAL) बोईंग AH-64 अपाचे हेलिकॉप्टरसाठी एरो स्ट्रक्चर्स तयार करते.

भारतात सर्वाधिक युद्धनौका आणि विमाने विकली जातात
-भारतातून सर्वाधिक युद्धनौकांची निर्यात होते. 2023 च्या SIPRI डेटानुसार, भारताने एका वर्षात एकूण 61% युद्धनौकांची निर्यात केली.
– या कालावधीत भारताने 14% सेन्सर्स आणि 20% विमाने देखील विकली आहेत. भारताने 2.8% बख्तरबंद वाहने विकली.
-तोफखान्याबद्दल बोलायचे तर, आपल्या देशाने 1.1% वस्तू परदेशात विकल्या. या कालावधीत आम्ही 0.9% मेड इन इंडिया क्षेपणास्त्रे विकली आहेत. भारताने ०.१% इंजिनांची निर्यातही केली आहे.

कोणत्या शस्त्रांना सर्वाधिक मागणी आहे?
– ब्रह्मोस सुपरसॉनिक क्रूझ क्षेपणास्त्र
-डॉर्नियर-228 विमान
– तोफखाना
-रडार
-आकाश क्षेपणास्त्र
-पिनाका रॉकेट आणि चिलखती वाहने

भारतीय शस्त्रास्त्रांचे सर्वाधिक खरेदीदार?
म्यानमार ३१%
श्रीलंका 19%
मॉरिशस १२%
सेशेल्स 9%
आर्मेनिया 5.10%
नेपाळ 5.9%
मालदीव 4.3%
व्हिएतनाम 4.2%
इक्वेडोर 3.9%
अफगाणिस्तान 2.2%
इतर देश 3.2%

आज रतन टाटा हयात असते तर त्यांना खूप आनंद झाला असता…; टाटा एअरक्राफ्ट कॉम्प्लेक्सच्या उद्घाटनप्रसंगी पंतप्रधान मोदी

तेजस विमानांची मागणीही वाढत आहे
जगभरातील देशांमध्ये भारताच्या तेजस विमानांची मागणी वाढत आहे. डिसेंबर २०२३ मध्ये, देशातील सर्वात मोठी शस्त्रास्त्र निर्मिती कंपनी हिंदुस्तान एरोनॉटिक्स लिमिटेड अर्थात एचएएलचे संचालक सीबी अनंतकृष्ण यांनी सांगितले होते की, एलसीए तेजससाठी अर्जेंटिना, फिलीपिन्स आणि नायजेरिया या तीन देशांशी करार करण्याबाबत बोलणी पुढे सरकली आहेत. बोत्सवाना आणि इजिप्तनेही तेजसमध्ये स्वारस्य व्यक्त केले आहे.

भारत हा जगातील सर्वात मोठा संरक्षण आयातदार देश आहे
स्टॉकहोम इंटरनॅशनल पीस रिसर्च इन्स्टिट्यूटच्या अहवालानुसार, भारत हा जगातील सर्वात मोठा शस्त्र आयात करणारा देश आहे. गेल्या पाच वर्षांत या कंपनीने जगातील सर्वाधिक शस्त्रे खरेदी केली आहेत. पाच वर्षांत भारताच्या शस्त्रास्त्र खरेदीत 4.7% वाढ झाली आहे. त्याच वेळी, चीनच्या शस्त्रास्त्रांच्या आयातीत 44% ने घट झाली आहे. पाकिस्तान हा पाचव्या क्रमांकाचा शस्त्रास्त्र आयात करणारा देश होता. भारत हा फ्रेंच शस्त्रास्त्रांचा सर्वात मोठा खरेदीदार होता, ज्याचा एकूण निर्यातीपैकी 30% वाटा होता. शस्त्रास्त्र निर्यातीत रशिया प्रथमच तिसऱ्या क्रमांकावर गेला आहे. 2014-18 आणि 2019-23 दरम्यान रशियन शस्त्रास्त्रांची निर्यात 53% कमी झाली.

स्पष्टीकरणकर्ता: इस्रायलच्या बहु-स्तरीय क्षेपणास्त्र संरक्षण प्रणालीविरूद्ध इराणी शस्त्रे किती प्रभावी आहेत?